Tag: Barlaeus, Caspar

Poëzie als medicijn en potten van porselein

Gepubliceerd op door Ineke Huysman

Drie brieven van gouverneur-generaal Specx aan Huygens

Titelpagina van Constantijn Huygens’ Ooghen-troost, 1647.

In 1647 liet Constantijn Huygens bij de Elseviers in Leiden zijn gedicht Eufrasia. Ooghen-troost, aen Parthenine, bejaerde maegd. Over de verduysteringh van haer een ooghe drukken. Het was aanvankelijk bedoeld om zijn vriendin Lucretia van Trello (ca. 1590- 1663)[1] te troosten. Zij was aan één oog blind geworden. Hij stuurde dit troostgedicht, dat hij voltooide op 5 januari 1647, in handschrift aan haar op. Het gedicht was toen niet langer dan zo’n vierhonderd regels. Huygens bleef aan het gedicht werken. Hij breidde het uit tot maar liefst duizend en twee regels en maakte van een particulier gedicht voor een vriendin een boek voor een algemeen publiek door bijvoorbeeld de naam van de bestemmelinge te vervangen door het anonieme ‘Parthenine, bejaerde maegd’. Ook zijn er in de druk tweemaal zoveel Griekse en Latijnse citaten toegevoegd. Hierdoor werd het Nederlandstalige gedicht eveneens voor lezers die liever Latijn lazen, toegankelijk en presenteerde Huygens zich als een humanist.[2]

Presentexemplaren

Het boek verscheen nog in het voorjaar van 1647. Uit zijn briefwisseling blijkt dat Huygens exemplaren ervan stuurde aan onder anderen de dichter en theoloog Jacobus Revius (4583), aan zijn vrienden Descartes (n0279) en Caspar Barlaeus (4704), aan de ex-leraar van zijn zonen Henrik Bruno (4636), aan de Deense diplomaat Corfits Ulefeldt (4586), aan de pastoor van Loon op Zand Benediktus van Kessel (4610) en aan de sterrenkundige katholieke priester Godefridus Wendelius (4616). De receptiegeschiedenis van Huygens’ Eufrasia kan nu dankzij de vondst van een niet eerder bekende brief worden uitgebreid.

Gouverneur-generaal Specx

In het Dordts Archief wordt namelijk een brief (n0629) bewaard van Jacques Specx van 11 mei 1647. Specx, die ook geteisterd wordt door een oogkwaal, bedankt Huygens erin voor het hoogwaardige geschenk met zijn godsvruchtige en geestelijke medicinale inhoud. Het heeft hem zo’n troostrijk medicijn opgeleverd als hij tot dan toe nog van geen dokter, oogarts of chirurgijn heeft genoten.

Anonieme kunstenaar, portret van gouverneur-generaal Specx. Rijksmuseum Amsterdam

Jacques Specx (ca. 1588-1652) is vooral bekend geworden als initiatiefnemer van de jarenlange exclusieve handel die de Vereenigde Oostindische Compagnie heeft kunnen drijven met Japan en Korea. Hij werd in 1609 hoofd van de factorij in Hirado. Deze handelspost bestuurde hij ongeveer tien jaar, daarna werd hij president van de Schepenbank in Batavia en lid in de Raad van Indië. In 1627 moest hij op uitdrukkelijk verzoek van de Heren XVII terug naar Holland om zich te verantwoorden voor zijn gebrekkige boekhouding. Hij trouwde in Holland met Maria Odilia Buys (1615-1636), een kleindochter van landsadvocaat Paulus Buys. Met haar vertrok hij in 1629 opnieuw naar Indië. Hij arriveerde daar een dag na de dood van Jan Pietersz. Coen, wiens begrafenis hij regelde. Door de Raad van Indië werd hij meteen tot interim gouverneur-generaal benoemd. Hij bleef dit tot september 1632. In 1633 was hij terug in Holland. Hij ontving een riant maandgeld en kon gaan rentenieren. Hij vestigde zich in Amsterdam waar hij een belangrijke verzameling Indische, Japanse en Chinese voorwerpen en schilderijen bijeenbracht. Hij bezat onder meer vijf schilderijen van Rembrandt.[3] Later werd hij bewindhebber van de Westindische Compagnie. Specx hertrouwde na de dood van zijn eerste vrouw met Magdalena Doublet (*1595).[4] Zij was een zus van Philips Doublet (1590-1632) die met Geertruydt Huygens (1599-1680) een zus van Constantijn Huygens was getrouwd.

Potten van porselein

Specx was geen onbekende voor Huygens. Uit 1636 is er een brief van hem aan Huygens (1367) waarin hij hem bedankt voor wat hij voor zijn zwager Buys heeft gedaan, en als blijk van dankbaarheid ‘een cleijn Indisch manufactuijrken’ stuurt voor ‘Me vrouwe  UE. ghemale’. En in 1640 verontschuldigt Specx zich in een brief (2577) voor zijn traagheid in het uitvoeren van een ‘commissie’ van Huygens voor ‘Porceleine potten’. Hij heeft lang gezocht naar de bedoelde potten, maar geen andere kunnen vinden dan één uit ‘ons huijs’ en drie ‘bij David van Milden’.[5]

Jacques Specx blijkt dus Constantijn Huygens te hebben geholpen aan waarschijnlijk Chinees porselein voor zijn kabinet. Blijkens de nu ontdekte brief uit 1647 heeft Huygens op zijn beurt Specx, via hun gemeenschappelijke zwager, raadsheer Philips Doublet, met een exemplaar van zijn Ooghen-troost poëtisch getroost toen diens gezichtsvermogen ‘overswack’ was.

Ad Leerintveld

[1] Zie over haar Els Kloek: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Trello

[2] Het gedicht is uitgegeven door F.L. Zwaan (Groningen, Wolter’s Noordhoff/Bouma’s Boekhuis, 1984). Zie ook: C.W. de Kruyter, Constantijn Huygens’ Oogentroost. Een interpretatieve studie. (Meppel, Boom 1971) en Lise Gosseye, Reading towards the Light. Constantijn Huygens’ Ooghentroost at the beginnings of modernity. (Gent 2011, proefschrift Universiteit Gent).

[3] Gary Schwartz schildert een levendig portret van de man in zijn Rembrandt, zijn leven, zijn schilderijen (Maarssen 1984, 100-101).

[4] Ondertrouw op 24 april 1638 te Amsterdam.

[5] David van Milden dreef een handel in Oostindische waren in de Haarlemmerstraat te Amsterdam. Zie: Stadsarchief Amsterdam, https://archief.amsterdam/archief/5075/2367

Huygens’ Pasen

Gepubliceerd op door Ineke Huysman1 reactie

Ter voorbereiding op de viering van het heilig avondmaal dat hij op zondag 1 januari 1645 hoopte mee te vieren schreef Huygens op oudejaarsdag 1644 het sonnet ’s Heeren Avontmael. Hierin verwoordt hij dat hij niet waardig is aan het avondmaal deel te nemen. Onder zijn handen groeit dit eerste gedicht in een week tijd uit tot een indrukwekkende reeks overpeinzingen in sonnetvorm op de christelijke feestdagen. Het gedicht op Pasen schreef hij op 6 januari 1645.

In een door hemzelf gemaakt net-afschrift met de titel Heilighe Daghen liet hij het bundeltje door zijn vriend de Amsterdamse hoogleraar Barlaeus (Caspar van Baerle), als nieuwjaarsgeschenk aanbieden aan Leonora Hellemans, ‘Drostinne van Muyden’, echtgenote van Pieter Corneliszoon Hooft.

M. van Mierevelt , Leonora Hellemans, 1629. Verblijfplaats onbekend. Afb. uit: Briefwisseling P.C. Hooft, dl. 3 tussen p. 704-705.

In een brief van 12 januari 1645 geeft Huygens Van Baerle de instructie dit geschenk persoonlijk met zijn vriendenhand te overhandigen en het belang ervan mondeling toe te lichten. Hij schrijft verder er geen bezwaar tegen te hebben als deze verzameling gedrukt zou worden. Dat moet dan in de voorname letter van Blaeu gebeuren, Van Baerle moet erop toezien dat er niets fout gaat en hij moet ook een inleiding verzorgen. Van Baerle doet dat en al op 28 januari kan hij een aantal exemplaren naar Huygens sturen. Van deze eerste druk is slechts één exemplaar overgeleverd. Het bevindt zich in de British Library. In 1974 heeft Strengholt dit exemplaar uitgegeven.[1]

Ed. Strengholt  (Amsterdam 1974)

Als Huygens in januari 1645 het feest van Pasen overdenkt, identificeert hij zich met de Israëlieten. Zij werden gered van de dood van hun eerstgeborenen doordat hun deuren gemerkt waren met het bloed van het paaslam. ‘Ook wij zijn gered, ook onze deuren zijn verschoond gebleven van de wraak der Egyptenaren en ook wij zijn door de Rode Zee veilig ontkomen’, dicht Huygens in de eerste acht regels van zijn sonnet.

‘Maar zijn we daardoor nu veilig’, vraagt hij zich af in het sextet van zijn gedicht. ‘Is het schip veilig de haven in gekomen?’ ‘Helaas niet’, zegt hij. ‘Wij zitten midden in de ruwe zee. De engel des doods komt ook nu weer.’ ‘Heer’, bidt Huygens dan, ‘laat hem voorbijgaan’. ‘Merk ook nu de deur van ons hart met bloed van het Paaslam’. ‘En’, zegt hij, ‘Leeuw van Juda, leer ons tijdig te vrezen voor een Lam.’

Het oorspronkelijke Joodse Pascha heeft voor Huygens dus een actuele betekenis. Zoals de Israëlieten werden gered door het bloed van een geslacht lam, zo worden de gelovige christenen gered door het bloed van Christus, die als een lam ter slachtbank werd geleid.

Hieronder volgt de tekst uit de editie Strengholt. Het gedicht is ook te beluisteren via https://www.youtube.com/watch?v=VlEnQW4ha0o in een bijdrage van Rolf den Otter.


Paeschen

Den Engel is voorby: de grouwelicke nacht

Der eerst-geborenen is bloedeloos verstreken:

Ons’ deuren sijn verschoont; soo warense bestreken

Met heyligh Paeschen-bloed, dat d’uytgelaten macht,

Die Pharâos kinderen en Pharâo t’onderbracht;

Doorgaens verschrickelijck, verschrickt heeft voor het teeken.

Wy zijn door ‘t Roode-Meer de slaverny ontweken,

AEgypten buytens reicks. Is alle dingh volbracht?

Is ‘t Schip ter haven in? Oh! midden in de baren,

De baeren van ons bloed, veel holler dan dat Meer.

Den Engel komt weerom, en ‘t vlammige geweer

Dreight niewen ondergang. Heer, heet hem overvaren.

Merckt onser herten deur, O Leew van Iudas Stamm,

En leert ons tijdelijk verschricken voor een Lamm.

In de bundel Constantijn Huygens. Een Leven in brieven is een mooie brief van Barlaeus aan Huygens opgenomen, ingeleid en toegelicht door Pieta van Beek.

Ad Leerintveld, paaszaterdag 2022

[1] Constantijn Huygens,  Heilighe Daghen. (Amsterdam 1974). De correspondentie tussen Van Baerle en Huygens over deze gedichten is uitgegeven, met een vertaling van het Latijn in het Nederlands, door F.L. Zwaan (Zwolle 1968).