Huygens, Christiaan – Brieven Constantijn Huygens Online

De Huygens-familie en de microscoop: sperma en bacteriën onder het vergrootglas (en op papier)

Gepubliceerd op 14 april 202313 april 2023 door Ineke Huysman

Tekeningen van Christiaan Huygens van spermatozoa uit maart/april 1678; gebaseerd op tekeningen Van Van Leeuwenhoek die in1679 werden gepubliceerd in de Philosophical Transactions (waarvan de origenelen verloren zijn). UB Leiden HUG 9.

14 april: de geboortedag van Christiaan. Net als zijn vader en oudere broer had ook deze Huygens een levenslange fascinatie voor microscopie. Die is aanzienlijk minder bekend dan zijn werk op het gebied van de fysica en astronomie, maar ook van groot belang, zo blijkt uit het recente onderzoeksproject Visualizing the Unknown [https://visualizingtheunknown.com]. Aan Christiaan danken we een hele serie gedateerde, tekstuele en visuele observaties van eencelligen. Die waren deels al wel bekend (een klein aantal staat nogal slordig gereproduceerd in de Oeuvres Complètes), maar uit bestudering van de originele manuscripten in de UB Leiden blijkt pas hun grote historische belang – zeker als we ze bekijken in samenhang met de bezigheden van de Royal Society en één van hun meer bekende correspondenten, Antoni van Leeuwenhoek [zie ook: Huygens en Van Leeuwenhoek, door Ad Leerintveld].

Vader Constantijn had al in 1622 één van de allereerste samengestelde microscopen (een variatie op de in 1608 uitgevonden telescoop) gekocht van Cornelis Drebbel. Zoons Constantijn junior en Christiaan waren in de jaren 1650 al druk doende met het slijpen van lenzen – onder meer in samenwerking met Andreas Colvius – maar concentreerden zich op de telescoop, en niet de microscoop. Toen Christiaan in 1665 een gesigneerd auteursexemplaar van Robert Hooke’s baanbrekende Micrographia ten geschenke kreeg, was hij meer geïntrigeerd door de in dit rijke werk verborgen lichttheorie dan in de microscopische observaties.

Zoals bekend werd Antoni van Leeuwenhoek in 1673 geïntroduceerd bij de Royal Society. Vader Constantijn schreef een – enigszins dubbelzinnige – aanbevelingsbrief naar Hooke. Vaak wordt aangenomen dat Huygens senior toen terstond te voet of per trekschuit vanuit Hofwijck vertrok om met eigen ogen het wonder van Delft te aanschouwen. Om meerdere redenen is dat minder aannemelijk. Huygens was zowel in 1663 als in 1671 te gast geweest bij samenkomsten van de Royal Society – en werd nu ingeschakeld om verslag uit te brengen wie deze onbekende observator was.[1]

Zeer tot ergernis van Huygens reageerde Hooke pas veel later op zijn brief, en nam Oldenburg het voortouw in de correspondentie. Van Leeuwenhoek stuurde zijn brieven naar Londen, en Oldenburg publiceerde soms een uittreksel in zijn Philosophical Transactions (dat niet het officiële orgaan van de Society was).

Oudst bekende afbeelding van een spermatozo, rechts boven in de hoek. Brief van Nicolaas Hartsoeker aan Christiaan Huygens, 14 maart 1678, HUG 45 f 101.

Van Leeuwenhoek kreeg pas echt interesse van de kant van de Society toen hij in oktober 1676 zijn beroemde brief stuurde over de waarneming van ‘kleijne diertgens’, en precies een jaar later over de rondzwemmende wezentjes in zijn eigen ejaculaat (spermatozoa dus). Hooke en andere Fellows waren nu ineens gefascineerd door Van Leeuwenhoek. Uit hun aantekeningen blijkt dat ze de waarneming meteen zeer serieus namen. Maar hoe had Van Leeuwenhoek dit gedaan? De Delftenaar weigerde – in strijd met de mores van de Society – zijn methode te openbaren. Een geïrriteerde briefwisseling over en weer was het resultaat. De Society wilde de observaties indoor kunnen repliceren, en nam om begrijpelijke redenen geen genoegen met Van Leeuwenhoeks weigering om openheid van zaken te geven.

Op dit punt – 1677 – begonnen Christiaan, Constantijn junior opnieuw interesse te krijgen in de microscoop. Ze wisten dat Van Leeeuwenhoek gebruik had gemaakt van een techniek die door Hooke was beschreven: capillairvaten. Dat zijn flinterdunne glazen buisjes, die een opzuigend werking hebben; heel dicht bij de lens gebracht kunnen worden; en zelf ook een vergrotende werking hadden. Terwijl Hooke in Londen – mopperend en wel – door trial and error trachtte Van Leeuwenhoeks observaties te repliceren, deden de gebroeders Huygens precies hetzelfde, met kennis van zaken. Ze werden daarbij geholpen door de jonge wiskundige en lenzenslijper Nicolaas Hartsoeker.

Vele brieven, notities en schetsen in het Huygensarchief getuigen van hun activiteiten en ontdekkingen in 1677 en (vooral) 1678. Behoudens een enkel marginaal kriebeltje in de marge had Van Leeuwenhoek geen visuele aanknopingspunten gegeven waar de ontvangers van zijn brieven naar moesten zoeken. Hooke verkeerde zelfs in twijfel of Van Leeuwenhoek een samengestelde microscoop had gebruikt (zoals hij zelf had gedaan) of een enkelvoudig, veel sterker vergrotend lensje. De gebroeders Huygens wisten dit wel, en naast de observaties correspondeerden ze ook druk over de constructie van steeds betere microscopen. En met gebruikmaking van Van Leeuwenhoeks technieken slaagden ze erin diens observaties te repliceren.

Menselijke zaadcellen, gefotografeerd door originele Leeuwenhoek-microscoop. © Wim van Egmond voor *Visualizing the Unknown*, 2022.

Links: Vorticella, zoals getekend door Christiaan Huygens in 1678; HUG 9. Rechts hetzelfde soort, nu gefotografeerd door originele Leeuwenhoek-microscoop. © Wim van Egmond voor Visualizing the Unknown, 2022.

Op 13 maart 1678 tekende Christiaan een eerste eencellige, al heel snel gevolgd door talloos meer. Op 14 maart tekende Hartsoeker de eerste spermatozo – de oudst bekende afbeelding ter wereld. En zo ging het bijna een jaar verder. Met name Christiaan maakte treffende schetsen van ‘animalcula’, die goed te determineren zijn. Tijdens onderzoek van Visualizing the Unknown kon het team door oorspronkelijke Van Leeuwenhoek-microscopen diens technieken reconstrueren. En aldus bleek dat wat Van Leeuwenhoek zag (maar niet had getekend) perfect overeenkwam met wat Huygens óók zag, en wél tekende. Christiaan – net als Hooke enigszins geïrriteerd over Van Leeuwenhoeks gebrek aan helderheid – ging zelfs zo ver om (via zijn broer en zijn vader) en serie van zijn eigen tekeningen naar Van Leeuwenhoek te sturen. Had hij diertje A gezien? (Antwoord: Ja, dat leek op een beestje dat Van Leeuwenhoek ook had waargenomen, en dat volgens hem 16 of 18 poten had) En diertje B? (‘die oordeel ick dat deselvige diertgens sijn, die ick in den jare 1675 met groote menichte heb ontdeckt eerst in hemels en daer na in peperwater’).[2] Zo ging het door tot F, waarna Van Leeuwenhoek nog een schetsje toevoegde met verbeteringen van Christiaans observaties van de ‘veertjes’ op de vleugels van vlinders.

Deel uit de brief van Van Leeuwenhoek aan Constantijn Huygens, 26 december 1678, UB Leiden HUG 45.

Na deze gedachtewisseling – waarin dus vader Huygens en diens twee oude zoons actoren waren – ging Van Leeuwenhoek over tot het inhuren van (vaak anonieme) tekenaars. Christiaan bleef interesse houden in microscopie, en zou in 1692 op Hofwijck opnieuw systematisch een langere reeks microscopische waarnemingen doen (voor de kenners: HUG 15). Rijk materiaal dus en nog nauwelijks bestudeerd. Niet alleen werpt het een licht op de interesses en talenten van Christiaan en de rol van afbeeldingen in de wetenschap; ook toont het ons de complexe relatie tussen de Huygens-familie en Antoni van Leeuwenhoek

Eric Jorink

Een aantal tekeningen van Christiaan Huygens zijn te zien op de tentoonstelling Onvoorstelbaar. Hoe Antoni van Leeuwenhoek de microwereld ontdekte, 18 april 2023 tot 7 januari 2024 in Rijksmuseum Boerhaave.

Gelijktijdig verschijnt een rijk geïllustreerd boek, resultaat van de samenwerking tussen het NWO-project Visualizing the unknown. Scientific observation, represention and communication in 17th science and society en het Rijksmuseum Boerhaave: Sietske Fransen en Tim Huisman eds, Antoni. Van Leeuwenhoek en de microwereld (W-Books, Zwolle 2023).

In september verschijnt van Eric Jorink, Onder het vergrootglas. Antoni van Leeuwenhoek en de Royal Society (Prometheus, Amsterdam 2023).

[1] In een fundamenteel maar weinig geciteerd artikel hebben David Lux en Harold Cook, ‘Closed circles or open netwerks? Communicating at a distance during the Scientific Revolution’, History of Science 26 (1998) 179-211, beschreven hoe de secretaris van de Society, Henri Oldenburg, voornamelijk correspondeerde met geleerden met wie hij persoonlijk had kennisgemaakt. Net als bij kooplieden, ging het ook bij geleerden om vertrouwen – gebaseerd op reputatie en uiterlijk voorkomen. Diende een nieuw contact zich aan, dan werd een vertrouweling van de secretaris gevraagd deze persoon te screenen. Dat gebeurde, zo tonen zij aan, ook bij Van Leeuwenhoek – door Constantijn Huygens.

[2] Van Leeuwenhoek aan Constantijn Huygens, 26 december 1678, OCCH VIII, 141-143; [7099] in de Worp- en online editie.

Brieven van Constantijn Huygens uit het Rampjaar 1672

Gepubliceerd op 22 juli 202223 juli 2022 door Ineke Huysman4 reacties

Mijnheer,
Haere Hooch.t seght haere intentie niet te zijn van alhier eenighe Fransche sauvegardes te ontbieden, maer alleen door den heere De Pomponne te doen versoecken, ingevalle het gebeurde dat eenige van des Conings trouppen in Den Hage moghten komen, zijnde een open plaetse, daeruyt Haere Hooch.t wegens haeren ouderdom ende indispositie niet en kan vertrecken, sooals vele andere doen. Dat vanwegen S.M. ordre moghe werden gestelt, teneinde haer persoon, huys ende goederen van allen overlast bevrijet blijven, sulx Haere Ho. vertrouwt dat haer met geene reden qualick kan werden afgenomen. Ende U.W.E. werdt gebeden de sake in sulcker voegen voor te dragen. Ick ben, mijnheer, U.E. ootmoedige dienaer, C. Huygens

De hierboven geciteerde brief van Constantijn Huygens, die wordt bewaard bij Fondation Custodia in Parijs, is niet gedateerd. Hij moet vrijwel zeker geschreven zijn in 1672, in ieder geval nadat de Fransen in april van dat jaar de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden waren binnengevallen. Ook de ontvanger van de brief is onbekend, maar het moet een Nederlander zijn geweest met toegang tot het Franse hof. Mogelijk was dit Pieter de Groot, van 20 mei 1670 tot 23 maart 1672 ambassadeur in Frankrijk en op 27 juni van datzelfde jaar als extraordinaris gedeputeerde naar de Franse koning gezonden om te onderhandelen.

Het is een opmerkelijke brief, want Huygens anticipeert erin op een mogelijke Franse bezetting van Den Haag, waarbij zijn werkgeefster Amalia van Solms, de weduwe van stadhouder Frederik Hendrik en grootmoeder van stadhouder Willem III, gevaar loopt. Hij verzoekt de ontvanger van zijn brief er bij de Franse minister Simon-Nicolas d’Arnault, markies De Pomponne, op aan te dringen dat zij in dat geval met rust gelaten zal worden. Ze is immers te oud en in een te slechte conditie om te kunnen vertrekken. Gelukkig zou het allemaal niet nodig zijn, want de Fransen zouden Den Haag nooit bereiken.

Zuilichem

Ook Huygens’ eigen bezittingen liepen gevaar. Kasteel Zuilichem in de Bommelerwaard, waarvan hij sinds 1630 de eigenaar was, lag midden in de gevarenzone. Huygens wijdde er enkele brieven aan, onder andere twee aan de Franse legeraanvoerder Henri de la Tour d’Auvergne, ‘le grand Turenne’, kleinzoon van Willem van Oranje, met het verzoek zijn eigendom te sparen. Huygens kende de vermaarde krijgsheer nog goed uit de tijd dat deze in dienst was van het Staatse Leger.

Zuilichem werd inderdaad met rust gelaten, vermoedelijk vanwege de goede betrekkingen met de Fransen, niet alleen vanwege vader Constantijn maar ook vanwege zoon Christiaan, die op dat moment een prominente positie bij de Académie Royale des Sciences te Parijs bekleedde.

In totaal zijn er tachtig brieven van Huygens’ correspondentie bewaard gebleven uit 1672. Enkele gaan over ‘Rampjaar’-gerelateerde zaken, maar veel ook niet. Huygens’ andere bezigheden gingen gewoon door. Opmerkelijk genoeg komt de moord op de gebroeders De Witt geheel niet ter sprake. Het jaar 1672 was overigens voor Constantijn Huygens persoonlijk beslist geen rampjaar, maar een positief keerpunt: de positie van de Huygens-familie kreeg een boost: er kwam opnieuw een stadhouder, een Oranje-Nassau, aan de macht.

Ineke Huysman, 22 juli 2022

De bloemlezing Constantijn Huygens. Een leven in brieven (Soest, Uitgeverij Catullus 2022) bevat meer informatie over Huygens’ correspondentie en ook over zijn relatie met de Oranje-Nassaus.

Rieckend water van mijn moeder

Gepubliceerd op 10 april 20225 juli 2022 door Ineke Huysman6 reacties

Constantijn Huygens, een leven in brieven is een bloemlezing uit negenduizend brieven van- en aan de beroemde zeventiende-eeuwse dichter. In dit boek wordt de veelzijdigheid van Huygens benadrukt en blijkt dat hij naast dichter, wetenschapper, musicus, diplomaat, componist, architect, jurist, topadviseur van de Oranjes en vader van de uitvinder en wiskundige Christiaan Huygens, ook nog eens amateur-parfumeur is geweest.

Susanna Huygens-Hoefnagel, door Michiel van Mierevelt, Huygens’ Hofwijck.

Eén van zijn parfumrecepten heette ‘Rieckend water van mijn moeder’. Hij creëerde het ter herinnering aan zijn moeder, Suzanna Hoefnagel. In samenwerking met De Jonge Akademie in het project ‘Geheugen van Geur’ en met Huygens Paris, Marypierre Julien, parfumeur bij Givaudan, NL-Lab en Huygens’ Hofwijck is in een historisch experiment getracht dit recept te reconstrueren.

Op 8 april 2022 werd op Huygens’ Hofwijck in het bijzijn van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, Robbert Dijkgraaf, de ‘amuse’-tentoonstelling Constantijn Huygens, Geuren en Beelden geopend. Daarbij staken Marypierre Julien en de minister een geurkaars aan die gemaakt werd op basis van Huygens’ recept, en onder andere in Hofwijcks museumwinkel verkrijgbaar is.

Achtergrondinformatie

Over de totstandkoming van de geur: https://story.durare.eu/vervlogen-geuren-distilleren

Artikel van Maartje Bakker in de Wetenschapsbijlage van de Volkskrant van 2 april 2022:

Mieke van der Weij sprak in ‘Met het oog op morgen’ van 3 april 2022 met Ineke Huysman over de bundel ‘Constantijn Huygens. Een leven in brieven’ en over zijn onbekende kwaliteit als amateur parfumeur.

Universiteit Leiden: ‘Wetenschappers maken 17e-eeuws parfum van Constantijn Huygens na‘.

Artikel in AD Den Haag van 5 april 2022:

In onderstaande video van De Jonge Akademie gemaakt door Kieran Scannell is te zien hoe Constantijn Huygens op Hofwijck te werk ging bij het maken van zijn parfum recept:

Ineke Huysman, projectleider van de Constantijn Huygens Briefwisseling bij Huygens ING / NL-Lab en gastconservator bij de tentoonstelling ‘Constantijn Huygens. Een leven in brieven’ op Huygens’ Hofwijck, geeft in 2022 in verschillende vestigingen van de Haagse bibliotheek lezingen over Huygens als parfumeur en over zijn veelzijdige correspondentie. Zie voor data: https://bibliotheekdenhaag.nl/…/activiteiten.filter.2…

Constantijn Huygens en Jacques Champion de Chambonnières

Gepubliceerd op 2 april 20225 juli 2022 door Ineke Huysman1 reactie

Dat Constantijn Huygens de Franse klaviervirtuoos Jacques Champion de Chambonnières ooit zou schrijven, stond in de sterren geschreven. Wellicht kwam Chambonnières voor het eerst onder Huygens’ aandacht dankzij Utricia Ogle. Ogle was de in Nederland geboren dochter van een Engelse legerofficier. Huygens leerde haar in 1642 kennen,[1] en in de daaropvolgende jaren ontwikkelde zich een hechte vriendschap waarin muziek een grote rol speelde. De jonge Utricia lijkt in de jaren 1620 een tijdje in Frankrijk te hebben verbleven, waar ze les kreeg van Chambonnières. Dat ze een uitmuntend klaveciniste was, was aan die laatste te danken, zo schreef Huygens aan Marin Mersenne.

Sieur de Chambonnières

Jacques Champion (III), Sieur de Chambonnières werd omstreeks 1601/1602 in Parijs geboren. Zijn vader, Jacques Champion (II), Sieur de La Chapelle, was klavecinist en organist aan het Franse hof. In 1621 droeg John Bull, die organist was in de Antwerpse kathedraal, een klavierwerk getiteld Juweel aan hem op. Drie vermoedelijke werken van Jacques Champion (II) duiken op in de Messaus-Bull-codex, een klavierhandschrift dat, volgens onderzoek van Rudolf Rasch, mogelijk aan de familie Duarte heeft toebehoord (over de familie Duarte zie onder meer https://brievenconstantijnhuygens.net/2022/03/19/constantijn-huygens-gaspar-duarte-en-henri-dumont/ en https://museumvleeshuis.be/nl/pagina/wie-zijn-de-duartes). Jacques Champions reputatie moest dus ook buiten Frankrijk bekend zijn geweest.

Over de eerste twintig jaren van het leven van zijn zoon, Jacques Champion (III), is weinig geweten. In de jaren 1620 lijkt hij in ieder geval klavecimbelonderricht te hebben gegeven. In 1632 droeg hij de titel ‘Gentilhomme ordinaire de la Chambre du Roy’ en was hij dus musicus aan het hof van Lodewijk XIII.

Marin Mersenne schreef in 1636 in zijn Harmonie universelle het volgende over Chambonnières:

Na te hebben geluisterd naar het klavecimbel bespeeld door de Sieur de Chambonnières […] kan ik mijn gevoel alleen maar uitdrukken door te zeggen dat men daarna niets meer zou moeten horen, of men nu verlangt naar mooie melodieën en fijne begeleidende harmonieën, schoonheid van ritme, fijne aanslag of lichtheid en snelheid van de handen en een delicaat gehoor. Het kan gezegd worden dat dit instrument zijn ultieme meester heeft ontmoet.

Chambonnières’ reputatie bleef in de daaropvolgende jaren groeien. Tot zijn leerlingen kon hij mettertijd de broers Louis, François en Charles Couperin, Jacques Hardel en Jean-Henri d’Anglebert rekenen. Daarmee was hij zowat de grondlegger van de Franse klavierschool.

Chambonnières’ klavecimbelmuziek circuleerde decennialang enkel in handschriften (pas in 1670 zou hij twee boeken met klavecimbelsuites in druk laten uitgeven). De werken werden gretig gekopieerd en gedeeld, ook in Huygens’ netwerk. In 1648 vroeg Gaspar Duarte aan Huygens om muziek van Chambonnières te bezorgen, en een jaar later deed William Swann, Utricia Ogle’s echtgenoot, hetzelfde. Swann wilde Chambonnières’ muziek delen met de Duitse klaviercomponist Johann Jakob Froberger. Voor Béatrix de Cusance stond de naam van Chambonnières gelijk met de hoogste muzikale kwaliteit, en volgens haar kon Francisca Duarte de muziek van Béatrix’ dochter als muziek van de Franse componist laten klinken – dat was meteen een erg mooi compliment voor Francisca Duarte.

*‘Chaconne de M^r de Chambonnières’, Bauyn-handschrift*. *(Bibliothèque Nationale, Rés. Vm7 674-675)*

Huygens’ belangstelling voor Chambonnières’ muziek liep, toevallig of niet, parallel met zijn grote interesse in het klavecimbel in de late jaren 1640 en vroege jaren 1650. In 1648 had Huygens zelfs een groot, nieuw instrument gekocht, gebouwd door de Antwerpenaar Joannes Couchet, de neef en leerling van Joannes Ruckers (zie https://brievenconstantijnhuygens.net/2020/05/06/een-klavecimbel-van-constantijn-huygens/). Het zou Huygens later niet ontgaan dat Chambonnières ook een Couchet-klavecimbel bezat. In 1645 vroeg Anna van Oostenrijk, de moeder van Lodewijk XIV, aan Chambonnières om een klavecimbel voor haar zevenjarige zoon te kopen. Het is niet ondenkbaar dat ook dat instrument een Couchet-klavecimbel was.

*Rozet met de initiatlen ‘IC’, Joannes Couchet, in een virginaal, 1650*. *(Museum Vleeshuis, Antwerpen)*.

Huygens schrijft Chambonnières

Omstreeks 1650 lijkt de carrière van Chambonnières een hoogtepunt te hebben bereikt. Toch waren er tekenen van onvrede bij de componist, onder meer over zijn loon. Toen de kunst- en muziekminnende koningin Christina van Zweden na haar troonsafstand in augustus 1654 in Antwerpen arriveerde, bezocht ze de familie Duarte om er de dochters te horen zingen. Daar, in het netwerk van de Duartes en Constantijn Huygens, ontstond het idee om Chambonnières naar de Lage Landen te halen zodat hij in Brabant kon optreden en misschien zelfs in dienst kon treden van Christina van Zweden. Het plan draaide echter op niets uit, zoals Huygens zelf aangaf toen hij Chambonnières uiteindelijk schreef, op 2 juni 1655. Ook aan het hof in Den Haag was geen vacante betrekking voor Chambonnières, want ‘de grote prinsen’ van weleer, namelijk zij die een musicus als Chambonnières zouden steunen, ‘zijn niet meer’, aldus Huygens. In zijn brief van 2 juni 1655 gaf Huygens ook aan dat Chambonnières’ reputatie hem was vooruitgesneld dankzij ‘het muzikale huis Duarte’ en ‘Mevrouw Swann (voorheen Mejuffrouw Ogle)’. De brief was de eerste in een relatief korte, maar erg waardevolle correspondentie tussen Huygens en Chambonnières. Huygens’ brieven zijn vaak de enige bron over bepaalde aspecten van Chambonnières’ leven.

Het was niet Constantijn, maar zijn zoon Christiaan die Chambonnières als eerste persoonlijk zou ontmoeten. Christiaan arriveerde in juli 1655 in Parijs. Enige tijd later hoorde hij Chambonnières spelen op een bijeenkomst van Les Honnêtes Curieux, een door hem opgerichte vereniging. Achteraf was Christiaan welkom bij Chambonnières thuis om nog verder naar klavecimbelmuziek te luisteren, wellicht gespeeld op het Couchet-instrument. Christiaan was erg onder de indruk van ‘de schoonheid van het spel van de heer Chambonnières’. Toen hij enkele maanden later nogal plots moest terugkeren naar Den Haag, zou zijn vader klagen dat hij te weinig van Chambonnières’ muziek had meegebracht.

Met Chambonnières ging het in de daaropvolgende jaren echter steeds minder goed. In februari 1657 werd Étienne Richard, en niet Chambonnières, aangesteld als klavecimbelleraar van Lodewijk XIV, een duidelijk signaal dat Chambonnières’ ster tanende was. Chambonnières leefde boven zijn stand – hij eigende zich wellicht onterecht de titel markies toe – en verkeerde voortdurend in geldnood. Huygens nodigde Chambonnières in Den Haag uit , als dank voor de warme ontvangst die Christiaan in Parijs had ontvangen, maar dat bezoek is er nooit gekomen. In december 1660 hoorde Christiaan Huygens Chambonnières opnieuw aan het werk, maar ditmaal was zijn oordeel een stuk minder positief. Constantijn Huygens bleef hem niettemin verder steunen. In een brief aan Otto von Schwerin prees hij Chambonnières en drukte hij de hoop uit dat die laatste een betrekking zou vinden aan het hof van de keurvorst. Opnieuw bleef het idee zonder gevolg. Kort daarna deed Chambonnières afstand van zijn publieke functies, en trad hij nog slechts zelden op. Begin 1672 overleed hij. Tot zijn nalatenschap behoorden twee klavecimbels en ongeveer 150 klaviercomposities. Uit Huygens’ correspondentie was de Franse virtuoos dan al lang verdwenen.

‘Chaconne de Mr de Chambonnières’

Van 26 maart tot en met 26 juni 2022 loopt in het Snijders&Rockoxhuis en Museum Vleeshuis de tentoonstelling Klavier: virginalen, klavecimbels en orgels verbeeld in de 16^de en de 17^de eeuw. De tentoonstelling werd geïnspireerd door de familie Duarte en hun activiteiten als musici en kunstverzamelaars. Meer info op www.museumvleeshuis.be en www.snijdersrockoxhuis.be. Aan klavecinist Mario Sarrechia vroegen we bij Museum Vleeshuis om een compositie van Chambonnières op te nemen. Mario koos voor een chaconne die werd overgeleverd in het Bauyn-handschrift. Uit dat handschrift nam Korneel Bernolet ook al een pavane van Henri Dumont. Voor zijn opname gebruikte Mario een tweemanualig klavecimbel door Titus Crijnen, gebouwd naar een instrument van Joannes Ruckers uit 1624.

Timothy De Paepe, 31 maart 2022

Museum Vleeshuis, Antwerpen

Timothy De Paepe schreef in de bundel Constantijn Huygens: een leven in brieven een bijdrage over een brief van Joannes Couchet aan Constantijn Huygens over het klavecimbel dat hij speciaal voor hem had gebouwd. In Huygens’ Hofwijck bevindt zich een replica van een zeventiende-eeuws Rückers klavecimbel, gebouwd door Titus Crijnen, als bruikleen ter beschikking gesteld door Masato Suzuki.

[1] (Rudolf Rasch, ‘“Aensienlicxte der Vrouwen, Aenhoorlixte daer toe.” Utricia Ogle in de ogen (en oren) van Constantijn Huygens’, in Vrouwen rondom Huygens, 2010, p.134).

De briefwisseling van Constantijn Huygens: schrijvende zussen

Gepubliceerd op 26 maart 20225 juli 2022 door Ineke Huysman1 reactie

Susanna Hoefnagel (1561-1633), de moeder van Constantijn, huwt in 1592 met de tien jaar oudere Christiaan Huygens sr. (1551-1624). Ze wonen in Den Haag, waar Christiaan secretaris is van de Raad van State. Uit hun huwelijk komen zes kinderen voort, twee jongens, Constantijn en zijn broer Maurits (1595-1642) en vier meisjes, Elisabeth (1598-1612), Geertruyd (1599-1680), Catharina (1601-1618) en Constantia (1602-1667). De twee jongens worden al van jongs af aan onderricht in schrijven en verschillende talen, waar hun vader kosten noch moeite voor bespaart. In zijn autobiografische Mijn jeugd (1629-1631) beschrijft Constantijn dat ze in 1603 (hij is dan zeven) beginnen met ‘de schrijfkunst en het Frans’.[2] Ook leren ze op jonge leeftijd Latijn en Grieks.[3] In 1618 leert Constantijn tenslotte nog Engels, tijdens zijn bezoek van drie maanden aan Engeland.[4] Bij de zusjes blijven de kosten en moeite voor onderwijs enigszins achter. Zij leren wel Frans, maar geen andere talen, en krijgen beduidend minder onderricht.[5]

Portret van Geertruid Huygens uit 1629, door Michiel Jansz van Mierevelt. Frans Hals Museum. Van Constantia Huygens is geen portret bekend.

Leelik schryven

Van zowel Geertruyd als Constantia zijn slechts drie brieven bewaard gebleven, alle zes geschreven in het Nederlands. Ook zijn ze alle zes afkomstig uit 1622, het jaar waarin Constantijn gedurende langere tijd Engeland bezocht. Uit de brieven blijkt dat de twee zussen zich ervan bewust waren dat hun taalgebruik was achtergebleven bij dat van hun broers. Constantia schrijft bijvoorbeeld (waarschijnlijk eind februari of begin maart) aan Constantijn: ‘Dessen brief moet je vermake overmits het blinkende sant, want me dunckt, dat daer alle dingen onder schuylle kan, als leelik schryven, qualick spellen en sulke dingen meer. Geertruyd en ik leggen hier morssen met het sant, dat de tafel blinckt, dat m’er geen oog op houwe kan.’[6] Het zand dat Constantia beschrijft werd gebruikt om de inkt te laten drogen, maar ze grapt dat het wellicht ook haar slechte schrijfstijl kan verbergen. In een andere brief, ontvangen door Constantijn op 2 mei, schrijft Constantia ‘Ick bid je, vergeeft me men leellick schrift; tis door de grootte haest’.[7] Mieke Smits-Veldt schrijft over de brieven van Constantia en Geertruyd dat zij ‘waarschijnlijk een vrijwel directe weergave van de spreektaal in Den Haag uit de vroege jaren twintig’ zijn.[8]

Lees verder →

Een negentiende-eeuwse blik op een zeventiende-eeuws tafereel

Gepubliceerd op 25 februari 20224 juli 2022 door Ineke Huysman1 reactie

J.L. Cornet schildert grootvader Huygens met zijn kleindochter.

Bij de voorbereiding van boek Constantijn Huygens. Een leven in brieven trok een schilderij van J.L. Cornet de aandacht. Het schilderij van 50,5 bij 40,8 cm, olieverf op paneel, gesigneerd en gedateerd 1843, maakt deel uit van de collectie van het Amsterdam Museum. Het is afkomstig uit de verzameling van Carel Joseph Fodor (1801-1860). Fodor liet al zijn kunst na aan de stad Amsterdam met uitgewerkte plannen en een bouwkapitaal voor een museum. Dit Museum Fodor was van 1863 tot 1948 aan de Keizersgracht gevestigd. In een vrijwel onveranderde presentatie was daar Fodors collectie negentiende-eeuwse kunst te bewonderen.[1] Dit schilderij van J.L. Cornet met de titel Constantijn Huygens met zijn kleindochter heeft binnen de Huygensstudie ten onrechte nooit enige aandacht gekregen.

De schilder J.L. Cornet

Zelfportret van Jacobus Ludovicus Cornet, ca. 1835-1855, Rijksmuseum.

Jacobus Ludovicus Cornet (1815-1882) was een geboren en getogen Leidenaar. Hij was tekenaar, etser, aquarellist, lithograaf, schilder, lid en later bestuurslid van de Leidse schildersacademie ‘Ars Aemula Naturae’, medeoprichter van Stedelijk Museum De Lakenhal en van 1851 tot 1882 directeur van het Leidse Prentenkabinet. Hij schilderde bij voorkeur voorstellingen met kunstenaars, geleerden en andere cultuurdragers uit de zeventiende eeuw. Bekende werken van hem zijn het schilderij Paulus Potter tekenend naar de natuur (De Lakenhal, Leiden) en de aquarel De kamer van de gebroeders De Witt in de Gevangenpoort na de moord (Dordrecht, Museum Mr. Simon van Gijn).[2]

Constantijn Huygens

Met het schilderij Constantijn Huygens met zijn kleindochter heeft Cornet inderdaad een belangrijk figuur uit de zeventiende-eeuwse vaderlandse cultuur weergegeven in een huiselijk tafereel. Cornet heeft zich voor zijn weergave van grootvader Huygens laten inspireren door het portret dat Netscher in 1672 van de toen zesenzeventigjarige Huygens heeft gemaakt. De lange haren, de kraag en het open vest zijn vergelijkbaar.

Dat de afgebeelde grootvader Constantijn Huygens is, blijkt ook uit de details die Cornet spaarzaam, onopvallend, maar betekenisvol heeft aangebracht. Dat is in de eerste plaats het familiewapen van Huygens dat zichtbaar is in het houtsnijwerk van de schrijftafel links.

Kopie van het wapen van Huygens als ridder van St. Michel. Detail van HUG 43, fol 7r. UB Leiden

Een tweede verwijzing naar Huygens vormen de luit en de muziekbladen op de tafel rechts. De luit was Huygens’ favoriete muziekinstrument. De derde aanwijzing is de sinaasappel, het appeltje van oranje, dat Huygens aan zijn kleindochter aanbiedt. Een schijfje op de voorgrond lijkt even te voren afgesneden van de halve sinaasappel op het zilveren bord dat achter het meisje op een met groen fluweel bekleed taboeretje staat. Deze appeltjes van oranje wijzen natuurlijk op Huygens’ bijna levenslange dienstbaarheid aan het huis van Oranje-Nassau als secretaris van de prinsen van Oranje Frederik Hendrik en Willem II, en als lid van de Nassause Domeinraad. Heel interessant is ook het glazen inktstel op de schrijftafel. Uit een handschrift in de collectie van de ook al in zijn eigen tijd bekende verzamelaar van Hugeniana, A.D. Schinkel, zou Cornet hebben kunnen weten dat Huygens zo’n zeldzaam glazen inktstel bezat. Huygens kreeg het ten geschenke van Roemer van Wesel en schreef op 6 mei 1682 dit gedichtje:

Aen R. van Wesel
op zijn doorluchten Int-pot aen my vereert.
Ick sie, ghy maeckte geern, een goed Paerd van een’ Esel,
En ’t schort meer aen de macht als aen de drift, van Wesel,
Van uw goed-aerdicheit: maer hoort beleefde Vrind:
’T en baett Glas noch Crystal: daer wordt niet uyt geschreven
Als datmer eerst in goot: kan ’t klaire Vat meer geven
Als daer ’t af swanger is? Siet watgh’ u onderwindt;
Swart marmer is niet min doorluchtig dan myn Int.[3]

(Aan R. van Wesel / op zijn doorzichtige aan mij geschonken inktpot / Ik zie, dat jij graag een goed paard maakt van een ezel. / Maar het ontbreekt meer aan de uitwerking dan aan de ingeving, Van Wesel / van uw goedbedoelde aardigheid. Want luister, beleefde vriend: / Glas of kristal helpen niet. Daaruit [ uit zo’n glazen inktpot] wordt met niets anders geschreven / dan wat men er eerst in goot. Kan het heldere vat meer geven / dan waar het zwanger van is? Kijk eens wat je je op je hals haalt: / Zwart marmer is niet minder doorzichtig dan mijn inkt.)

In zijn ouderdom had Huygens geregeld vriendschappelijk contact met Roemer van Wesel (1623-na 1693), de zoon van Huygens’ vriendin en collega-dichter Anna Roemers Visscher (1584-1652). In dit gedicht reageert Huygens speels negatief op de doorzichtige inktpot die Roemer hem cadeau deed. Zo’n glazen of kristallen inktpot helpt niet om ‘doorzichtiger’ te schrijven. Er komt uit wat erin gaat. En Huygens’ inkt is niet minder doorzichtig dan zwart marmer. Als Cornet inderdaad de collectie van Schinkel kende, zou het afbeelden van een glazen inktstel, een vierde, meer verborgen aanwijzing richting Huygens zijn.

Het handschrift dat bij het inktstel op de schrijftafel ligt wijst onmiskenbaar naar Huygens. Op de binnenzijde van het perkamenten omslag heeft Cornet de titel ‘Cluyswerck’ genoteerd met daaronder het jaartal 1684.

Cluys-werck

Cluys-werck is een 608 regels tellend autobiografisch gedicht van Huygens. Hij voltooide het in 1681. Hij was toen 81 jaar en beschrijft in dit gedicht hoe hij zijn dagen doorbrengt in zijn ‘kluis’, zijn huis aan het Plein in Den Haag. Hij is een kluizenaar, maar wel een gelukkige. Veel tijd brengt hij door in zijn bibliotheek:

De sael daer ick het meeste werck of
Van all’mijn saelen maeck (..) (Cluijswerck, regel. 383-383)

Dat is het vertrek dat hij het meest koestert. Daar leest hij of zoals hij het in Cluijs-werck zelf zegt, daar ontmoet hij dode lieden die tot hem spreken uit hun boeken:

Doo Luijden nu en dan, die uijt haer Graven spraken
(Haer’ Boecken) quamen oock ons’ herssenen vermaeken. (Cluijswerck, regel. 53-54)[4]

Cluys-werck is tijdens Huygens’ leven niet uitgegeven; het is in handschrift overgeleverd. Naar een zeventiende-eeuws afschrift dat toen in particulier bezit was, is het in 1841 voor het eerst gepubliceerd.[5]

Huygens, Cluys-werck. Afschrift. KB Den Haag

Cornet heeft Cluys-werck zeker gelezen, waarschijnlijk in deze uitgave van 1841. Hij situeert dit tafereeltje van grootvader en kleindochter niet voor niets in Huygens’ bibliotheek waar de wanden vullende boekenkasten met groene gordijnen kunnen worden afgeschermd tegen het licht. Of Cornet het handschrift van het gedicht heeft gezien bij de particuliere bezitter, valt niet te bewijzen. Het afschrift dat nu in de Koninklijke Bibliotheek wordt bewaard, steekt in een zeventiende-eeuwse, kalfsleren met goud gestempelde band en niet in het perkamenten omslagje met leren vetersluitingen dat Cornet heeft geschilderd. Waarschijnlijk heeft de kunstenaar uit zijn hoofd een zo authentiek mogelijk beeld van een zeventiende-eeuws manuscript willen weergeven en voelde hij zich bovendien vrij om op het handschrift het jaartal 1684 te plaatsen. Dit jaartal kan niet de datering van het handschrift zijn – zo deed Huygens dat niet-, maar moet dus opgevat worden als een aanduiding van het jaar waarin deze scène zich voordoet.

Het jaartal 1684

In het jaar 1684 was Huygens achtentachtig jaar. Over de dag dat hij zijn negenentachtigste jaar inging heeft hij een gedicht geschreven dat binnen de Huygensstudie beroemd geworden is:

Aan mijn kinderen op mijn
achtentachtigste verjaring
Op twaalf na honderd jaar! Ik kan ’t mij niet vergeven;
Ik laat de wereld staan, die mij met dit taai leven
al overleven ziet wat menig jaar na mij
aan ’t leven is geraakt (…..) , (r. 1-4)[6]

(Aan mijn kinderen / op mijn achtentachtigste verjaardag / Op twaalf na honderd jaar! Ik kan het mezelf niet vergeven. / Aan de wereld schenk ik geen aandacht, die mij met dit taaie leven / alles ziet overleven, dat menig jaar na mij geboren is.)

Ook dit gedicht dat Huygens op 4 november 1684 schreef ‘in ons jacht op reis naer de Visscherij pacht na G(eertruiden)Bergh’ is nooit gedrukt tijdens Huygens’ leven. Het werd pas bekend naar een lithografische kopie van het handschrift voorin de bundel Constantin Huygens. Studiën van Theod. Jorissen (Arnhem 1871). Het handschrift bevindt zich, zo ontdekte ik tot mijn verrassing, in particulier bezit.[7] Mogelijk heeft Cornet dit handschrift gezien en is hij erdoor geïnspireerd om dit tafereel in 1684 te plaatsen. Het kan ook zijn dat de leeftijd van de kleindochter hem tot deze datering heeft gebracht.

De kleindochter

Met het jaartal 1684 hebben we een sleutel in handen om de afgebeelde kleindochter te identificeren. Uit zijn huwelijk met Susanna van Baerle had Huygens vijf kinderen: Constantijn jr., Christiaan, Lodewijk, Philips en Susanna. Alleen Huygens’ dochter Susanna kreeg in haar huwelijk met Philips Doublet vier meisjes: Constantia (1661-1665(?)), Geertruid (1663-1672), Constantia Theodora (1665-1726) en Philippina (1672-1708).[8] Van hen waren in 1684 alleen Constantia Theodora en Philippina nog in leven. Constantia Theodora is dan ca. 19 jaar. De afgebeelde kleindochter ziet er aanmerkelijk jonger uit. Zij kan niet de afgebeelde kleindochter zijn. Dat moet dan dus haar jongere zus Philippina Doublet zijn.

Philippina is in 1684 tien jaar. Haar moeder Susanna noemt haar in een brief van 8 maart 1680 aan haar broer Christiaan die dan in Parijs is, liefkozend ‘Phippie’. Ze is er trots op dat zij al ‘Dansse la courante simple comme une grande Desmoiselle’.[9] Cornet heeft haar als een echt dametje afgebeeld in een prachtige satijnen robe.

Conclusie

De schilder Cornet heeft in 1843 een schilderij vervaardigd dat met de weergegeven figuren en in de bijgevoegde details een aantrekkelijk en waarheidsgetrouw beeld geeft van Constantijn Huygens die als grootvader op zijn oude dag zijn kleindochter een sinaasappel aanbiedt. Cornet heeft zich voor dit tafereel goed gedocumenteerd. Hij maakte gebruik van recent verschenen literatuur en kan ook heel goed handschriftelijk materiaal geraadpleegd hebben uit de collectie van de Universiteitsbibliotheek van Leiden of uit particuliere collecties. Zo heeft hij een scène afgebeeld die zich in 1684 werkelijk zou hebben kunnen afspelen in Huygens’ huis aan het Plein.

In de bundel Constantijn Huygens. Een Leven in brieven is een rijk geïllustreerd hoofdstuk gewijd aan Huygens’ contact met zijn dochter Susanna, geschreven door Roosje Peeters.

Ad Leerintveld, 26 februari 2022

[1] Ellinoor Bergvelt, ‘Carel Joseph Fodor en zijn museum. Een Amsterdams museum voor moderne kunst’, in: Gusta Reichwein, Ellinoor Bergvelt, Frouke Wieringa, Levende Meesters, de schilderijenverzameling van C.J. Fodor (1801-1860), Amsterdam 1995, p. 34-50. Het schilderij is nr. 28 in de catalogus, p.115.

[2] Het Vaderlandsch Gevoel. Vergeten negentiende-eeuwse schilderijen over onze geschiedenis. Amsterdam, Rijksmuseum 1978, p. 42, afb, 16, p. 148-149 en p. 296 (biografische gegevens).

[3] A.D. Schinkel, Geschied- en Letterkundige Bijdragen, Niet in den handel 1850, p.37.

[4] Ad Leerintveld, ‘’Magnificent paper’: the library of Constantijn Huygens’, in: Quaerendo 28 (1998), p. 165-184. Zie ook: https://www.leidenuniv.nl/fsw/verduin/constanter/

[5] F.L. Zwaan (ed.), Constantijn Huygens’ Cluys-werck (Jeruzalem 1977), p. XXV-XXVI. De eerste uitgave is verzorgd door W.J.A. Jonckbloet (’s-Gravenhage 1841). Zie ook: Ad Leerintveld, ‘Huygens als kluizenaar. Constantijn Huygens de Oude (1596-1687) over zijn oude dag’, in: Jaarboek De Zeventiende Eeuw. 2017, p. 109-122.

[6] Constantijn Huygens, Dromen met open ogen. Een keuze uit de gedichten samengesteld door M.A. Schenkeveld-Van der Dussen, L. Strengholt en P.E.L. Verkuyl (Amsterdam 1984) p. 103.

[7] Ad Leerintveld, Constantijn Huygens. De collectie in de Koninklijke Bibliotheek (Amersfoort/Brugge 2013) p. 120-121.

[8] J.H.W. Unger, Dagboek van Constantyn Huygens. Bijlage van Oud-Holland 3 (1885). Bijlage D. Geslachtslijst der familie Huygens, Bijlage H. Geslachtslijst der familie Doublet.

[9] Christiaan Huygens, Oeuvres complètes. Tome VIII, no. 2218. https://www.dbnl.org/tekst/huyg003oeuv08_01/huyg003oeuv08_01_0136.php#z2218